عناصر معماری ایرانی | یخچال‌های کویری

یخچال های کویری به طور عمده از سه قسمت تشکیل شده‌اند: دیوار طویل سایه انداز، مخزن یخ و حوضچه‌های تولید یخ.

دیوار سایه‌انداز دیواری بسیار طویل و بلند است که ارتفاع آن گاهی تا ده متر نیز می‌رسد. این دیوار در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند. گاه جهت استحکام بیشتر دیوار سایه‌انداز، پشت‌بندهای بزرگی در قسمت جنوبی دیوار احداث میگشته است. دیوارهای سایه‌انداز در پایین ضخامتی زیاد داشتند و به تدریج در بخش‌های بالایی از قطر آنها کاسته می‌شد.

حوضچه‌‌ های تهیه یخ گودال هایی مستطیل شکلی بودند که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر می شدند و طول آن ها کمی کمتر از طول دیوار و عمق آن سی تا پنجاه سانتیمتر و گاه بیشتر بود. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود. مخزن یخ آنها معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن و در بعضی موارد به وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه می‌یافت. انبار یخ هم گودال‌های عمیق و بزرگی بوده اند که در وسط مخزن یخ حفر شده‌اند. شکل این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به صورت دایره با شعاعی تا حدود چهار متر و گاه بیشتر بوده است. دیوار این گودال‌ها از سنگ یا آجر یا اندود کاهگل ساخته و پشت آن با مصالح عایقی چون خاک ذغال و یا مصالح دیگر پر می شده است. جهت دستیابی به کف این گودال‌ها هم از پله‌های کوچکی که در دیوار آن تعبیه شده بوده، استفاده می‌شده است. همچنین چاهی در بیرون از یخچال حفر شده که به وسیله مجاری باریکی که در کف گودال‌های یخ تعبیه شده بوده، آب حاصل از ذوب یخ به این چاه‌ها هدایت می‌کرده است.